klp.plMamy więc do czynienia z utworem o regularnej budowie. Składa się on z trzech zwrotek, każda po trzy ośmiozgłoskowe wersy, połączone schematem rymowy xaa (jest to schemat w piętnastowiecznym piśmiennictwie polskim występujący wciąż sporadycznie, a genetycznie związany z łacińskimi sekwencjami). Dodatkową regularność stanowi stałe zawieszenie głosu po czwartej sylabie wersu. Wszystko to wskazuje, że autor utworu próbował dostosować wiersz do dopiero kształtujących się norm poetyki pieśniowej.
Dusza z ciała wyleciała to przykład liryki sytuacyjnej z elementem dialogu. Można powiedzieć, że bohaterem utworu jest ludzka dusza, która właśnie opuściła ciało. Utwór przedstawia kontynuacje sceny umierania człowieka ze Skargi umierającego. Dusza z tego wiersza - podobnie jak umierający ze Skargi - zostaje naznaczona strachem przed nieznaną przyszłością:
„Czemu, duszo, rzewno płaczesz”?
„Nie wola mi rzewno płakać,
A ja nie wiem, kam sie podzieć”.
Ponownie niepewność losu okazuje się największym źródłem lęku. Tutaj jednak dusza otrzymuje przewodnika – w wersji udramatyzowanej jest to św. Piotr, natomiast w wersji podstawowej przewodnik występuje anonimowo. Nieistotne, kim okaże się ów przewodnik: aniołem, świętym, czy jeszcze kimś innym, najważniejszy wydaje się sam fakt uzyskanego pocieszenia, gest pomocy od drugiej istoty, wyzbycie się poczucia osamotnienia towarzyszące przez cały proces umierania:
„Podzi, duszo moje miła!
Powiedę cie do rejskiego,
Do krolestwe niebieskiego.”
Sam temat utworu należy do typowego repertuaru wątków podejmowanych w średniowiecznym piśmiennictwie, a szczególnie w gatunku zwanym visio. Gatunek spełniający ówcześnie głównie funkcję dydaktyczną, miał na celu umoralnienie słuchacza, sprowadzenie go na właściwą drogę. W takim utworze najczęściej bohater zapoznawszy się z niedostępnymi śmiertelnikom prawdami, poucza o nich otoczenie oraz przemienia pod ich wpływem swoje życie. Te szczególne formy wypowiedzi często były wykorzystywane przez kaznodziejów jako exempla. Najczęściej jednak wykorzystywano utwory wizyjne opisujące miejsca potępienia i kary dla grzeszników. Wyobrażenie raju pojawiło się o wiele rzadziej. W visiones ze względu na aspekt dydaktyczny ważny był powrót grzesznika z zaświatów, by mógł przemienić swe życie lub pouczyć innych. Natomiast, jak zauważa Michałowska:
w polskiej pieśni do krainy pozaziemskiej przybywa dusza człowieka zmarłego po to, aby, rozliczywszy się ze swych czynów, doświadczyć na sobie nieuchronnych praw Bożych. Ta okoliczność pozwala przypuszczać, że u źródeł zamysłu treściowego pieśni o duszy legł (...) wątek pozagrobowego losu człowieka sprawiedliwego. Przypomnijmy, że najstarsze zapewne jego ujęcie znaleźć można w początkowej części „Visio s. Pauli”.
Ostatnim istotnym problemem wymagającym objaśnień jest miejsce rozmowy między duszą a przewonikiem:
Dusza z cieła wylecieła,
Na zielone łące stałe.
Stawszy, rzewno zapłekałe.
Zielona łąka nie jest ani rajem, ani tym bardziej piekłem - to miejsce trzecie. Rzecz w tym, że zanim Dante w swojej Boskiej Komedii wymalował obraz czyśćca jako autonomicznej przestrzeni nadprzyrodzonej, średniowiecznej ikonografii taki obraz nie był znany. Przestrzeń nadprzyrodzona była dwudzielna, po jednej stronie piekło, po drugiej niebo. Mimo to pojawiały się w sztuce sfery pośrednie, nie do końca rajskie, nie do końca piekielne. Jednym z takich miejsc była właśnie zielona łąka, pokryta pachnącymi kwiatami, umieszczana zazwyczaj w pobliżu raju. Miejsce to przeznaczone dla ludzi nie tak doskonałych, by od razu po śmierci obcować z Bogiem, z czasem na stałe weszło do średniowiecznych wizji europejskich.
Poleska pieśń o pośmiertnym losie duszy człowieka sprawiedliwego zyskała sobie olbrzymią popularność z wielu względów: była używana jako exemplum przez kaznodziejów, weszła w skład przykościelnego widowiska parateatralnego, a ponad wszystko w przeciwieństwie do groźnych obrazów piekieł z innych wizji, ukazywała szczęśliwy los człowieka po śmierci – nie dziw, że chętnie ją powtarzano i parafrazowano.
Autor: