Streszczenia i opracowania lektur szkolnych klp klp.pl

Kroniki Galla Anonima - wiadomości wstępne, geneza


Mimo że nie jest napisana po polsku (oryginał stanowi tekst łaciński), Kronika polska (bo tak brzmi właściwy tytuł utworu) uważana jest za pierwsze narodowe dzieło literackie. Przede wszystkim poświęcona jest historii Polski, powstała na podstawie polskich źródeł, została napisana na zlecenie polskiego władcy i skierowana do polskich odbiorców.

Kronika podzielona jest na trzy części, każda z nich zbudowana jest podobnie: rozpoczyna się listem, następnie jest skrót, czyli wiersz, w którym autor przedstawia najważniejsze wydarzenia, po czym następuje właściwa treść księgi, podzielona na zatytułowane podrozdziały. I księga obejmuje 125 lat historii za czasów przodków Bolesława Krzywoustego (dodając opisy piastowskich dziejów w księdze III, otrzymujemy łącznie 250 lat historii Polski). Druga księga opisuje szczegółowo 23 lata (1086–1109), natomiast III część Kroniki skupia się na latach 1109–1113 i zostaje jakby zarzucona.

Autor Kroniki polskiej

Imię Galla Anonima jest tylko konwencją. Nie wiadomo, kim był wynajęty do napisania kroniki człowiek. W przedmowie do księgi III autor mówi o sobie tylko tyle, że nie jest Polakiem, i że wróci niebawem do miejsca złożenia ślubów (zakonnych). Taka informacja pozwala przypuszczać, iż autor był benedyktynem. Najprawdopodobniej przybył do Polski z Węgier. Analiza treści kroniki, zarówno pod względem znajomości historii i geografii przez autora, jak też pod względem jego poglądów politycznych, wskazuje na Węgry. Zwłaszcza, że opactwo w Somogyvár nawiedził sam Bolesław Krzywousty podczas pielgrzymki pokutnej w 1113 r. Był to klasztor założony przez św. Władysława króla, gdzie czczono św. Idziego – patrona księcia Bolesława. Na Węgrzech autor Kroniki także był obcokrajowcem. Badania języka, retoryki, stylu, wiedzy autora tej kroniki potwierdzają hipotezę francuskiego pochodzenia Anonima (kraj Gallów – Francja). Fakt, że nie ma poza samą kroniką innych źródeł informacji o Gallu Anonimie, świadczy o braku uznania dla kronikarza za jego życia.

Czas i miejsce pisania Kroniki

Kronika powstała na zamówienie księcia Bolesława Krzywoustego.

Protektorem pisarza miał być kanclerz Michał. Kronikarz mógł dzięki temu korzystać z kancelarii książęcej, gdzie szukał źródeł historycznych, dokumentalnych, zdobywał wiedzę ogólną o Polsce i dworze książęcym. Kancelaria przemieszczała się wraz z Krzywoustym. Państwowe archiwum, z którego również mógł korzystać kronikarz, znajdowało się w Krakowie. Nie wiadomo jednak, czy właśnie tam sporządzono dzieło, ponieważ brakuje wielu krakowskich elementów, śladów, wskazujących na to właśnie miasto (np. legendy krakowskie, tradycja przedstawiania zatargu Krzywoustego z biskupem Stanisławem).

Najprawdopodobniej Kronikę napisano w latach 1112–1116, choć jest to okres wyznaczony za pomocą obecności lub braku pewnych wydarzeń w utworze. Anonim nie wymienia dat (ani jednej daty rocznej), z wyjątkiem kilkunastu konkretnych dni, określonych świętami kościelnymi.

Wartość historyczna dzieła

Marian Plezia pisze:
(...) plemienno-dynastycznej tradycji polskiej nadał [Gall Anonim] postać łacińskiej historii, takiej, jaką posiadały inne ludy zachodnioeuropejskie. W tym stanie rzeczy sam jego wysiłek heurystyczny i konstrukcyjny należy uznać za bardzo wielkie osiągnięcie. Kolejność wypadków ustalił poprawnie, a ich proporcje określił w zasadzie trafnie. Nie docenił zapewne roli Mieszka I jako organizatora państwa polskiego, ale do tego zabrakło mu kompletnie źródeł; natomiast doniosłość i sens panowania Bolesława Chrobrego, Kazimierza Odnowiciela i Bolesława Śmiałego ujął z grubsza tak, jak my je do dziś oceniamy. Nie omylił się też w charakterystyce pierwszej, znanej mu połowy rządów swego bohatera, Bolesława Krzywoustego. Że zaś traktował historię niemal wyłącznie personalistycznie i batalistycznie, z tego nie zrobi mu zarzutu nikt, kto wie, że nie inaczej traktowali ją wszyscy jego współcześni

Źródła, z których czerpał autor

Przeważająca część opisanej przez Galla historii Polski pochodzi z przekazów ustnych. Świadczą o tym przedstawione z różnym stopniem szczegółowości dzieje przodków Bolesława Krzywoustego. Można przypuszczać, że część wydarzeń z lat 1109–1113 Gall Anonim znał z autopsji, gdyż możliwe są to przypuszczalne lata pobytu pisarza na polskim dworze. Źródła pisane stanowią drugorzędną rolę. Mogły nimi być: Żywot św. Wojciecha, Rocznik kapituły krakowskiej, zapiski o charakterze kalendarzowym (prawdopodobnie istniały w kancelarii książęcej).

Walory literackie, narracja, gatunek Kroniki Galla Anonima


Panegiryzm
Intencją całej kroniki jest
uświetnienie panowania, a zwłaszcza rycerskich czynów Bolesława Krzywoustego
Rządy księcia ujęte sa na tle wspaniałych dokonań przodków Bolesława. W całej kronice przewija się ton panegiryczny (tzn. pochwalny), a zwłaszcza w listach, w których autor oddaje się w służbę i opiekę swych pracodawców. Anonim chyli pokornie czoła przed biskupami polskimi oraz kanclerzem księcia. Uniża swoją osobę, aby wywyższyć protektorów i bohaterów kroniki. Gall często wspomina o niedoskonałościach swej wiedzy i stylu, podkreśla wartość swych skromnych chęci, niedostatek talentu. Wszelkie informacje o sobie Gall uważa za mało znaczące. Pragnie on tylko, aby zauważono jego dobre intencje w tworzeniu kroniki, w opiewaniu chwały księcia i jego rodu. Oto przykład z listu, poprzedzającego księgę II:
To zatem dziełko, łaskawi ojcowie, napisane na cześć książąt i kraju waszego stylem, na jaki stać było moją chłopięcą nieudolność, przyjmijcie oraz poprzyjcie swą znakomitą powagą z właściwą wam życzliwością, ażeby Bóg wszechmocny obsypał was obfitością dóbr doczesnych i wiecznych.

Taki pochwalny ton wypowiedzi budowany jest przez autora przede wszystkim za pomocą hiperbolizacji w opisie adresatów tekstu (wyolbrzymione zasługi, nadzwyczajne przymioty)oraz w przedstawianiu siebie samego (zbytnia skromność, przesadna uniżoność). Kolejnym wyznacznikiem panegiryzmu jest porównywanie osób z dworu Bolesława, jego przodków, czy samego księcia do postaci biblijnych. Nawiązania te są wyraźne, np. (fragm. listu przed księgą II):
Są też podobni [biskup Paweł i kanclerz Michał] do gospodarza, który umie dobywać ze skarbca rzeczy nowe i stare, lub do Samarytanina, który obwiązuje rany poranionego i wylewa na nie wino i oliwę. Także pszenicę rozdzielają sumiennie według miary między współusługujących i talentu nie ukrywają, lecz oddają go na lichwę.

Elementy fikcji
Naruszają one wiarygodność historyczną Anonima, ale wzbogacają wartość literacką Kroniki. Do najważniejszych wątków legendarno-baśniowych należą tu: wizyta nadziemskich gości u Piasta (księga I, rozdział 2), myszy króla Popiela (I 3), uleczenie ślepoty Mieszka (I 4), cud św. Wojciecha (II 6), kara Boża dla Pomorzan za zagrabienie sprzętów kościelnych biskupa Marcina (II 43)

Metaforyka
Przykłady metafor w Kronice:
  • porównanie opisywanej rodziny książęcej (od pokoleń piastowskich aż do Bolesława Krzywoustego) do drzewa, obrazowanego od korzeni w kierunku najmłodszych gałęzi. Metafora drzewa genealogicznego obecna jest zarówno w tekstach ksiąg, jak i Przedmowy do księgi I.
  • metaforyka zaczerpnięta z Biblii: częste nawiązania do ewangelicznych przypowieści, ale też do postaci ze Starego Testamentu (przykłady – patrz wyżej: panegiryzm).

Hiperbolizacja jest charakterystycznym dla Średniowiecza środkiem stylistycznym, który polega na wyolbrzymieniu jakiejś cechy lub miary czegoś. Na przykład w liście do księgi II:
(...) dziecinnym językiem bełkocząc, staram się oddać cześć mężom, którzy sami przez się są ponad wszelki pochwały, tak jakbym wielbił prawdziwych Izraelitów wolnych od obłudy
Przesadzanie w opisach osób czy zdarzeń współgra z tonem panegirycznym całego utworu (por. panegiryzm).

Historia a literatura
Rozdzielenie historyczności i literackości nastąpiło dopiero współcześnie. Oba pierwiastki funkcjonowały równorzędnie w krytyce piśmienniczej aż do początków XIX w. W starożytności oraz średniowieczu element naukowy (historyczny) i literacki współgrały ze sobą, a często walory artystyczne były ważniejsze i bardziej cenione w powstających utworach.

Kompozycja
Każda z trzech części zbudowana jest podobnie: rozpoczyna się listem, następnie jest skrót, czyli wiersz, w którym autor przedstawia najważniejsze wydarzenia, po czym następuje właściwa treść księgi, podzielona na zatytułowane podrozdziały. I księga obejmuje 125 lat historii za czasów przodków Bolesława Krzywoustego (dodając opisy piastowskich dziejów w księdze III, otrzymujemy łącznie 250 lat historii Polski). Druga księga opisuje szczegółowo 23 lata (1086–1109), natomiast III część Kroniki skupia się na latach 1109–1113 i zostaje jakby zarzucona.

Prawdopodobnie protektorzy pisarza i jego pracodawcy (wyraźnie jest mowa o oczekiwaniu na nagrodę za kronikę) zmarli przed zakończeniem dzieła. Dodatkowo zmieniła się wewnętrzna sytuacja polityczna w państwie (chwalony przez kronikarza, wcześniej przychylny księciu Skarbimir, wszczyna bunt przeciw Krzywoustemu).

Fragmenty wierszowane (tzw. skróty)
W łacińskiej wersji pierwotnej oznaczane są mianem epilogus, co w średniowieczu tłumaczone było jako skrót, streszczenie. Te miniaturowe uwertury mają też swe kontynuacje w tekstach ksiąg. Są nimi pieśni: w księdze I tren po smierci Bolesława Chrobrego, w księdze II – pieśń rycerstwa polskiego, w księdze III – pieśń straży obozu niemieckiego. Treścią wiersza, nazwanego skrótem w księdze I, jest historia rodziców Bolesława Krzywoustego, którzy starając się o dziecko, składali modlitwy i ofiary Bogu. Judycie i Władysławowi rodzi się wreszcie syn, co wszyscy zawdzięczają wpływom św. Idziego. Utwór napisany jest rytmicznym ośmiozgłoskowcem o rymach parzystych (aa, bb). Podzielony jest na czterowersowe zwrotki. Początek i koniec, mówiące o Bolesławie, stanowią klamrę kompozycyjną wiersza.

W II księdze skrót składa się jedynie z 12 dłuższych wersów: dwa wersy 16-zgłoskowe i 10 wersów 14-zgłoskowych. Rymują się dwa dłuższe wersy (aa) oraz kolejne dziesięć (10 rymów b). Wyraźnie zaznacza się średniówka po 8. sylabie. Utwór jest przedłużeniem treści listu. Ujawnia się nieco postać autora Kroniki, który mówi o sobie w liczbie mnogiej, wspomina długą i trudną wędrówkę, przebytą przed otrzymaniem zadania na dworze Bolesława Krzywoustego. Ciekawy pod względem tresci jest pierwszy dwuwers, który zawiera prośbę odczytywania stronic kroniki szerszemu kręgowi odbiorców, a także cichą nadzieję na przyszłą sławę, dzięki powstałemu dziełu. Prześwieca tu lekko antyczny motyw exegi monumentum, a może także non omnis moriar (oba pochodzą z Horacego: spiżowy pomnik twórczości, która przetrwa życie jej autora oraz synonimiczna sentencja nie wszystek umrę). Fragment kończą słowa:
Z Bogiem tedy snujmy dalej, co rozpoczęliśmy,
Dopełnijmy, po kilkakroć co obiecaliśmy,
I dodajmy, jeśli może co opuściliśmy

Skrót księgi III jest najdłuższym wierszem. Zbudowany jest z 20 trzywersowych zwrotek o rymach potrójnych (aaa, bbb, ccc). Utwór ma charakter pochwalny. W pierwszej kolejności wielbiony jest Bóg, który błogosławi rządom Bolesława. Wspomniany jest bohaterski wojewoda Skarbimir. Mąż waleczny, wojowniczy i pragnący sławy, Bolesław III (Krzywousty), zgina karki Pomorzan, wspiera pokój w królestwie Węgier, wciąż walczy z opornymi Czechami. Ostatnią zwrotkę można interpretować dwojako. Anonim albo zawarł tu ukrytą aluzję do katastrofy Zbigniewa, albo też, podkreślając dotąd chwałę Bolesława, wskazuje na cierpienie podbitych przez niego ludów:
Nie tu pora, by z osobna wywodzić uczenie
To, co wiedzą ci, co znali pęta i więzienie.
Lecz my teraz bez przygany niesiem chwały wieniec

Listy
Spełniają w kronice funkcję przedmowy autorskiej. Księga I rozpoczyna się listem dedykowanym:
Panu M[arcinowi], z łaski Bożej arcybiskupowi, jak również Szymonowi, Pawłowi, Maurowi i Żyrosławowi, godnym Boga i czci biskupom polskiej ziemi, a także swemu współpracownikowi, wielebnemu kanclerzowi Michałowi, sprawcy podjęcia tej pracy

O przyczynach powołania się na te osoby autor Kroniki pisze dalej w liście:
Aby więc uniknąć wrażenia, że ja, mało znaczny człowiek, puszę się ponad swoją skromną miarę, postanowiłem na czele tej książeczki umieścić nie swoje, lecz wasze imiona. Chwałę przeto i zaszczyt płynący z tego dzieła przypiszemy książętom tej ziemi, naszą zaś pracę i nagrodę za nią z zaufaniem powierzmy waszemu sądowi i rozwadze

Są to najważniejsze fragmenty wstępu do księgi I. Za listem i wierszem autor umieścił jeszcze jedną część. Jest nią Przedmowa, poświęcona opisowi położenia geograficznego Polski, a także podziałom politycznym i etnicznym całej Europy Środkowo-Wschodniej. Na koniec Anonim przyznaje:
Jest zaś zamiarem naszym pisać o Polsce, a przede wszystkim o księciu Bolesławie i ze względu na niego opisać niektóre godne pamięci czyny jego przodków
.
Księgę II poprzedza list do biskupa Pawła i kanclerza Michała. Panegiryczna apostrofa do opiekunów pisarza utkana jest z osobliwych porównań, zwłaszcza biblijnych. Styl wypowiedzi, w której nie zabrakło pytań retorycznych, metafor, pochwalnych epitetów, nawiązuje do stylu przypowieści ewangelicznych.

Księga III poświęcona jest według słów listu polskim kapelanom i całemu duchowieństwu. Ważne są jak wcześniej życzenia pomyślnego życia na ziemi, które da owoce w niebie. W liście tym namocniej ujawniają się motywy przystąpienia Anonima do pisania Kroniki. Autor wyraża szczere chęci, by za darmo nie jeść chleba polskiego, by zachować wprawę w dyktowaniu, by pokazać dzieło w jego domu zakonnym – jako owoc wieloletniej pracy, sens wyprawy do odległego kraju oraz element poszerzania wiedzy o państwach Europy (o co w średniowieczu troszczyli się zakonnicy). Gall pisze, że nie ulega wątpliwości, iż królowie i książęta polscy zasługują na swoją osobną kronikę, dzieło literackie. Ponieważ Polska nie należy do niekulturalnych ludów barbarzyńców. Tak samo, jak powstały dzieła o Grekach, Rzymianach i Gallach, autor chce uwiecznić historię jednego z państw słowiańskich. Zwłaszcza, że czyny królów tych państw są mężne, chwalebne, pobożne i zagrzewają do dzielności serca. Uwaga, że dzieło powinno być na głos tłumaczone odnosi się przede wszystkim do Bolesława Krzywoustego, który, tak jak większość średniowiecznych władców, łaciny nie znał i potrzebowałby głośnego tłumaczenia któregoś z wiernych mu duchownych (np. kanclerza Michała). Po czym Gall ponownie przypomina o nagrodzie, tym razem z obawą, że jeśli ktoś źle odczyta dzieło, profit zostanie odebrany autorowi.

Narracja
Techniką opowiadania jest epizodyczność. Kronika składa się z mniejszych fragmentów, często luźno obok siebie postawionych, związanych tylko osobą głównego bohatera (lub nawiązaniem do niej). Są to miniatury mające swój początek i koniec. Zaczynają się zazwyczaj przez: a więc, tedy, tymczasem lub też za pomocą frazesów typu: Lecz zamilczmy o Mieszku, a przejdźmy do Kazimierza.... Narrator jest wyraźnie obecny w toku opowiadania. Jednak nie chodzi o określanie siebie (bo nic właściwie o Gallu nie wiemy), ani też o wypowiadanie własnych sądów, ale o ciągłe przypominanie się autora (jako uniżonego sługi, niezdarnego pisarza, któremu przyszło spełnić tak wielkie zadanie opisania tak wspaniałych dziejów polskich).

Punkty widzenia: subiektywizm – obiektywizm
W kilku jednak miejscach Kroniki autor daje wyraz swoim własnym poglądom. M.in. w słowach: my zaś ani nie usprawiedliwiamy zdrajcy biskupa, ani nie zalecamy króla, który tak szpetnie dochodził swych praw (I 27); inny fragment: czy jednak oskarżamy tu Zbigniewa, a uniewinniamy Bolesława? Bynajmniej (III 25). Spotykane są też bardzo ostrożne formuły uogólniające opinię: wszyscy mądrzy Polacy uważają, że...; niektórzy szlachetni i rozumni mężowie mówią, że... Różne są zatem punkty widzenia, które urozmaicają wypowiedź autora. Gall jednak dąży do obiektywizmu przedstawienia historii.

Wzorce stylistyczne
Gall Anonim sięga do frazeologii znanej pisarzom jego czasu z Wulgaty św. Hieronima, zna gramatykę klasyczną, ale nie trzyma się ściśle reguł klasycyzmu. Więcej jest w jego dziele tzw. sztuki dyktowania, czyli sporządzania mów i listów w średniowieczu. Dlatego też Kronika Galla należy do najwcześniejszych przykładów prozy rymowanej.

Gatunek Kroniki polskiej
Dzieło Galla Anonima należy do gatunku gesta, a nie kroniki. Średniowieczne gesta skupiają się na przedstawieniu związków rzeczowych między wypadkami, nie zaś – jak kroniki – na pokazaniu chronologii zdarzeń. Przedmiotem utworu są czyny, a zwłaszcza te dokonania bohaterów, które są godne podziwu i zapamiętania przez pokolenia. Inaczej także niż roczniki, kronika i gesta poświęcone są zdarzeniom z różnych obszarów, z różnych czasów. Na rocznik bowiem składały się fakty z datami dziennymi, lokalne, dopisywane na bieżąco. Gesta dały początek nowemu gatunkowi w średniowiecznej literaturze francuskiej: chansons de geste.

Wincenty Kadłubek i Jan Długosz – kontynuacje
U schyłku XII w. korzystał z Kroniki polskiej pierwszy dziejopis Polak – Wincenty zwany Kadłubkiem. Wincenty sporządził na prośbę Kazimierza Sprawiedliwego (syna Bolesława Krzywoustego) kolejną kronikę Polski. Swoją retorykę oparł zaś na opisie Galla, zwłaszcza przedstawienie Popiela i Piasta, opowieść o ślepocie Mieszka, panowanie Bolesława Chrobrego, zjazd gnieźnieński, zdobycie Kijowa, zatargi Krzywoustego z Sieciechem i Zbigniewem. Różnica polegała na poszerzeniu wątku biskupa Stanisława. Wincenty nie ominął, jak Gall, opisu srogości i niegodziwości Bolesława Śmiałego, ani męczeństwa krakowskiego biskupa. Później, aż do XV wieku, o dziele Galla zapomniano. Nawiązywali do niego pomniejsi historiografowie. Jan Długosz, największy polski kronikarz, dołączył w swojej wersji Bolesławowskich dziejów Polski daty roczne. Jego kronika jest już bardziej naukowa niż wersje Galla czy Kadłubka, niemniej korzysta z obu wcześniejszych.

Wydania Kroniki polskiej
Pierwsze wydanie książkowe miało miejsce w dobie Oświecenia. Gotfryd Lengnich, historyk dziejów państwa i prawa, wydał odpisy kroniki Galla Anonima, wraz z ze skrótem dzieła Wincentego Kadłubka w Gdańsku w 1749 r. Pełny tekst utworu Galla odnalazł Tadeusz Czacki, który badał też inne średniowieczne pisma, lecz nie opublikował ani wersji łacińskiej, ani tłumaczenia – jak planował. Publikacją spuścizny Czackiego zajął się Joachim Lelewel, lecz ostatecznie wydrukowano opracowanie Jana Wincentego Bandtkiego w 1824 r. w Warszawie. Do końca XIX w. wydano już pełne polskie wersje przekładowe. Jednym ze słynnych nazwisk związanych z opracowaniem Kroniki oraz jej wydaniami jest R. Grodecki. Do naszych czasów Kronika polska Galla Anonima dochowała się w trzech rękopisach: 1. rękopis Zamoyskich (Bibl. Nar. w Warszawie); 2. rękopis Sędziwoja (Bibl. Czartoryskich w Krakowie); 3. rękopis Heilsberski (Bibl. Nar. w Warszawie).



Polecasz ten artykuł?TAK NIEUdostępnij






  Dowiedz się więcej
1  Wielki Testament - streszczenie
2  Wiersz zdaniowo-rymowy
3  Średniowieczne szkoły i uniwersytety